Lửa nhã nhạc vẫn bền bỉ cháy

Đất – Người Huế – Nhã nhạc là một loại hình âm nhạc mang tính bác học của các triều đại quân chủ trong xã hội Việt Nam suốt hơn 10 thế kỷ. Nhã nhạc nhằm tạo sự trang trọng cho các cuộc tế, lễ cung đình như Tế Giao, Tế miếu, Lễ Đại triều, Thường triều…; Tinh hoa này được cô đọng lại dưới triều Nguyễn, khiến cho Huế càng được khẳng định hơn về một trung tâm văn hóa tiêu biểu của dân tộc. Với tất cả giá trị lịch sử ấy, cách đây 10 năm – lúc 15h30 ngày 7-11-2003, Nhã nhạc Việt Nam đã được UNESCO ghi tên vào Danh mục Kiệt tác phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. 

Cố nghệ nhân Trần Kích đang truyền dạy nhã nhạc cho cháu nội của mình là Trần Diệp – một tài năng  đầy hứa hẹn trong trình diễn nhã nhạc

Tưởng rằng thời gian sẽ khỏa lấp những dấu xưa nơi chốn cung đình,  tưởng rằng những nốt nhạc họ, xừ, xàng, xê, cống… không còn rung lên những cung bậc đúng như những lần triều đình nhà Nguyễn tổ chức lễ tế Giao, tế Miếu, tế Xã Tắc,… Nhưng hôm nay, 10 năm, kể từ khi Nhã nhạc được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa Thế giới (2003), trong Nhà hát Duyệt Thị Đường, dưới bóng tịch dương của hoàng thành xứ Huế, tiếng réo rắt của đàn tam, đàn tỳ, đàn nguyệt… vẫn được các nghệ nhân cung đình rung lên đúng với cung bậc xưa cũ để kể về một quá khứ vàng son. Và cũng chừng đó thời gian có nghệ nhân chúng ta biết để tôn vinh, nhưng cũng có nghệ nhân chỉ lặng im quy ẩn. Tuy vậy, tất cả họ đều là những người đã suốt một đời gìn giữ những giá trị di sản của tiền nhân.
Cách đây đã 4 năm, từ tháng 7-2009, nhóm nghiên cứu chúng tôi lên kế hoạch điền dã tiếp cận các nghệ nhân nhã nhạc. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Thông giới thiệu về nghệ nhân Phạm Bá Diện đang sống ở xã Phong Bình (huyện Phong Điền, Thừa Thiên – Huế) vừa phục dựng thành công vở múa cổ “Thái bình Thiên hạ” và ông cũng là người đang nắm giữ những bài bản và bí quyết trình diễn nhã nhạc. 
Sau nhiều lần liên lạc với Phòng Văn hóa xã Phong Bình nhưng không thành, chúng tôi quyết định về thẳng xã Phong Bình để tìm gặp nghệ nhân Phạm Bá Diện. Buổi trưa, do vượt quãng đường khá xa nên khi gặp được nghệ nhân, nhóm nghiên cứu chúng tôi ai cũng bơ phờ, nhưng vẫn cố trình bày mục đích của chuyến viếng thăm đường đột. Mời chúng tôi vào nhà, ông nói: “Sáng nay tôi định ra làng cổ Phước Tích tập cho các cháu múa Thái bình Thiên hạ chuẩn bị cho Festival 2010 theo lời mời của huyện Phong Điền nhưng do trục trặc nên phải hẹn đến sáng mai. Tôi mà đi thì mấy chú không gặp tôi rồi”. Sau câu chuyện xã giao làm quen, nhà nghiên cứu âm nhạc truyền thống Nguyễn Quý Cát đặt thẳng vấn đề muốn tìm hiểu về những kỹ năng trình tấu âm nhạc của nghệ nhân.

(từ phải sang) GS Trần Văn Khê, cố nghệ nhân Trần Kích, GS Tô Ngọc Thanh đang trao đổi về vấn đề bảo tồn nhã nhạc (ảnh chụp tháng 8-2002 tại Nhà hát Duyệt Thị Đường (Đại Nội, Huế)

Suốt ngày hôm đó, nhóm nghiên cứu chúng tôi tha hồ xem ông biểu diễn và những ngày sau này nữa, nhóm đã xin phép ở lại nhà ông để ghi âm, quay phim, ký âm… những bài bản nhã nhạc mà đã lâu lắm rồi ông mới có cơ hội thể hiện bằng tất cả sự tâm huyết, đặc biệt là cách đánh trống bồng trong hệ thống đại nhạc tưởng đã thất truyền nay lại được ông trình diễn đã khiến cho chúng tôi hết sức ngạc nhiên. Không ngờ ở một nơi xa xôi như thế này lại có người còn nắm giữ được bí kíp của loại hình nghệ thuật nhã nhạc.
Và trong suốt hành trình tìm hiểu và ghi lại những bí quyết, những kỹ năng nghề nghiệp của các nghệ nhân, điều khiến chúng tôi xúc động thật sự khi tiếp xúc và ghi lại những tinh hoa nghề nghiệp của nghệ nhân Trần Kích.
Quen biết, có quan hệ thực sự thân thiết với gia đình của nghệ nhân Trần Kích và cũng không nhớ hết là đã bao nhiêu lần nghe và xem cụ đánh đàn. Tuy vậy, khi đặt vấn đề với cụ chúng tôi cũng không biết nên bắt đầu từ đâu, cần lưu giữ cái gì từ cụ. “Thôi kệ, để ôn (ông) tự nhiên, thích đánh gì cũng được” – một người trong nhóm nghiên cứu nói. Nghe vậy nghệ nhân Trần Kích chặn lời, “Không được, mấy đứa bây nghe tao đánh nhạc để mần (làm) chi, nhạc có nhiều cách đánh, đánh để chơi khác với đánh biểu diễn, nhưng mấy đứa bây mần (làm) nghiên cứu thì để tao đánh theo lối đánh cổ cho bây nghiên cứu”. Hú hồn, thật sự chúng tôi muốn ghi âm, quay phim lại những tinh hoa của cụ, nhưng tính nết các cụ nhiều khi cũng rất khái, thích cũng không nói, không thích cũng không nói, các cụ cứ làm theo yêu cầu, nhưng khi về kiểm chứng lại thì không đúng cái mình cần. Chính vì vậy, khi nghe cụ nói chúng tôi như mở cờ trong bụng.
Suốt một tuần, sáng nào nhóm nghiên cứu chúng tôi cũng tập trung về nhà cụ ở đường Bạch Đằng (thành phố Huế), tất cả các nhạc cụ từ tam, tỳ, nhị, nguyệt cho đến kèn bầu, trống chiến đều được cụ trình diễn cho chúng tôi quay phim và ghi âm. Mỗi cái nhấn, nhá trên phím đàn đều được cụ giải thích cặn kẽ. Cụ nói người đánh đàn phải gửi cái tâm của người nghệ sĩ vào cây đàn Mỗi tiếng đàn ngân lên người nghệ sĩ không chỉ nghe bằng tai mà còn phải nghe bằng cả trái tim. Mỗi nốt nhạc được đánh lên người nghệ sĩ nhắm mắt lại vẫn thấy nó vấn vương quanh mình. Làm được như thế tiếng đàn mới đúng chất, mới thanh thoát…
Lâu nay những người nghệ nhân trong lĩnh vực nhã nhạc luôn có tâm lý giấu nghề. Họ chỉ truyền lại cho con cháu trong gia đình. Những người ngoại tộc ít có cơ hội để học hỏi. Và khi chúng tôi “gãi đúng chỗ ngứa” của nghề nghiệp, họ mới “bung” ra những tuyệt kỹ đã một thời tôi luyện như: nghệ nhân Hồ Đăng Châu với khả năng trình diễn sanh tiền điêu luyện, nghệ nhân Trương Cảnh Hùng có thể thổi sáo réo rắt như tiếng chim phượng hoàng bay về Đại nội trong mùa ngô đồng kết hạt… Tất cả đã cho chúng tôi hiểu rằng, hồn nhã nhạc vẫn còn đó. Chỉ có điều làm thế nào để lưu giữ cho hậu thế những điều bất ngờ mà chúng tôi vừa “thu nhặt”  được thì vẫn đang là một dấu hỏi lớn.

Trình diễn nhã nhạc tại Festival Huế 2012

Triều đình nhà Nguyễn cáo chung, nhã nhạc cũng mất dần môi trường diễn xướng. Các nghệ nhân một thời biểu diễn trong chốn cung đình cũng tản mát và dần quay về dân gian để kiếm sống. Chính nơi đây cũng đã sản sinh ra những hậu thế biết biểu diễn nhã nhạc. Những ngày cùng ăn, ở với các nghệ nhân, chúng tôi nhận thấy những “bí kíp”, những “ngón nghề” còn lại của loại hình này vẫn còn được các nghệ nhân bảo lưu một cách trọn vẹn, thậm chí bảo lưu cả những hệ thống bài bản.
Đã 3 năm sau ngày nghệ nhân Trần Kích từ giã cõi đời, chúng tôi trở lại để thắp nén nhang tưởng nhớ vong hồn của người nghệ nhân tài hoa. Ngồi tiếp chúng tôi, nghệ nhân Trần Thảo – con trai của cụ tâm sự: “Với mong muốn gìn giữ lại những vốn cổ của nhã nhạc nên suốt đời cụ vẫn mãi lận đận theo tiếng đàn. Là con trai của cụ tôi hiểu được những giá trị của nỗi niềm day dứt đó. Có lẽ vì vậy mà tôi và con trai của mình cũng sẽ tiếp bước cụ để gắn chặt đời mình với “kiếp cầm ca”.

Nguồn: daidoanket.vn